De zon bereikt de meest zuidelijke positie (de Steenbokskeerkring) vanaf de aarde gezien

©simonwakefield [CC BY 2.0] via Wikimedia Commons

Rond de winterwende komt de zon ten noorden van de noordpoolcirkel respectievelijk ten zuiden van de zuidpoolcirkel niet meer boven de horizon. Hoe meer men richting de polen gaat, hoe meer dagen per jaar dit het geval is.

Zon gaat later onder op kortste dag

In de donkere dagen voor kerst valt de langste nacht, dit jaar de nacht van 21 op 22 december. De vroegste zonsondergang valt echter ruim voor de kortste dag en de laatste zonsopgang ruim daarna. De zonnetijd loopt namelijk niet gelijk met de kloktijd. Het effect is groot genoeg dat we er in onze weer- en klimaatmodellen rekening mee houden.

Winterzonnewende

De precieze baan van de aarde rond de zon is heel bepalend voor de hoeveelheid zonlicht die op het aardoppervlak valt. Omdat het weer sterk beïnvloed wordt door de hoeveelheid zonlicht, wordt de positie van de aarde ten opzichte van de zon heel nauwkeurig berekend in onze weer- en klimaatmodellen. De langste nacht, of kortste dag, luidt het begin van de astronomische winter in. De datum varieert van jaar tot jaar tussen 21 en 22 december. De scheve stand van de aardas draait het noordelijk halfrond van de zon af in onze winter waardoor wij in Nederland het minste licht ontvangen op 21 december. Dit moment wordt ook wel de winterzonnewende genoemd, het moment waarop de zon de zuidelijkste positie bereikt gezien vanaf de aarde, waardoor de zon voor ons het laagst aan de hemel staat (Figuur 1).


Figuur 1: Schematische weergave van de elliptische baan van de aarde om de zon. De aarde is getekend op de posities aan het begin van de 4 astronomische seizoenen

Ellipsvormige baan

De winterwende is echter niet het moment waarop de zonsondergang ook het vroegst is of de zonsopkomst het laatst. Dit komt omdat de baan van de aarde om de zon niet perfect rond is, maar ellipsvormig. De aarde beweegt sneller wanneer deze dichter in de buurt van de zon is, tijdens onze winter (Figuur 1). Door deze winterse versnelling in de baan om de zon, moet de aarde elke dag een stukje verder om zijn as draaien om de zon weer op dezelfde locatie boven zich te krijgen. Hierdoor komt de zon rond 21 december elke dag iets minder dan een halve minuut later op en gaat iets meer dan een halve minuut later onder. Gevolg is dat de laatste zonsopgang negen dagen later valt, namelijk op 30 december. Andersom valt de vroegste zonsondergang hierdoor juist eerder dan de winterwende, dit jaar op 12 december (Figuur 2).

Figuur 2: Tijdstip van zonsopgang en zonsondergang en duur dat de zon op was voor De Bilt in 2017. Gestippelde lijnen geven het vroegste en laatste tijdstip van zonsop- en ondergang en de kortste en langste dag.

Een samengestelde foto van de zon om 12 uur genomen op een aantal dagen in het jaar laat zien hoe de zonnetijd door het jaar heen afwijkt van de kloktijd (Figuur 3).

Figuur 3: Fotograaf Giuseppe Petricca maakte een foto van de zon gedurende jaar vanaf een vaste plek in Sulmona, Italië. De figuur heet een analemma en laat de variatie van de plaatselijke zonnetijd zien ten opzichte van de kloktijd.

Viering van het licht

Duizenden jaren terug vierden veel oude culturen op deze langste nacht al de overwinning van het licht op de duisternis. Ook tegenwoordig vieren bepaalde culturen de terugkeer van het licht. Zo luiden Scandinaviërs de kerstperiode in met het Luciafeest en vieren de Iraniërs met ‘de nacht van Yalda’ de geboorte van zonnegod Mithra, volgens velen de voorloper van ons kerstfeest. Of je deze nacht nu viert met lekker eten en lichtjes, zoals de Scandinaviërs en Iraniërs, of geniet van een heerlijk lange nachtrust, een prettige nacht gewenst!

KNMI-klimaatbericht door Eveline van der Linden

Folklore

Van een aantal schriftloze culturen is bekend dat men het verschijnsel van de zonnewende kende en mogelijk van groot belang achtte (bijvoorbeeld Stonehenge en het Goseck-observatorium). Mogelijk vierde men ook toen al feesten tijdens beide gebeurtenissen. Deze feesten spelen in diverse moderne culturen nog steeds een rol.

Midwinterse lichtfeesten en verband met Kerstmis

Al duizenden jaren wordt de winterwende in vele culturen op het noordelijk halfrond als feest gevierd, omdat dit solstitium het moment bepaalt waarop het licht na een periode van duisternis en verwijdering, als het ware rechtsomkeert maakt en de dagen weer gaandeweg beginnen te lengen. Daarom ging het feest rond de winterwende veelal gepaard met het maken van veel licht en vuur. Soms werd een brandend wiel of rad gebruikt, dat ook de zon symboliseerde. Het midwinterse lichtfeest stond onder meer bekend als yule of joelfeest.

De datum voor het christelijke feest van Kerstmis - 25 december - gaat wellicht terug op de datum van de winterzonnewende in de oude Romeinse kalender. Sinds de vierde eeuw werd op die dag het feest van Sol Invictus, de Onoverwinnelijke Zon gevierd. Het christendom heeft die datum vermoedelijk overgenomen omdat Christus met de zon werd geassocieerd.

In Zweden, Noorwegen, Denemarken, Finland en IJsland wordt nog altijd het Luciafeest (een lichtfeest) gevierd. In Nederland kent Beek een jaarlijks Luciafeest.

Ook op het zuidelijk halfrond zijn midwinterse lichtfeesten bekend, zoals het Inti Raymi.

Bij de Romeinen vierde men op 21 december de saturnaliën.

Opnamen van de Nasa 

Deze opnamen van de NASA tonen duidelijk het verschil in de hoeveelheden teruggekaatst zonlicht op het noordelijk en het zuidelijk halfrond ten tijde van de winterwende (boven) en de zomerwende (onder). Lichtere kleuren duiden op méér reflectie




Bronnen:
https://nl.wikipedia.org 
https://www.knmi.nl 
http://nasa.gov
  | Gewijzigd: 17 januari 2018, 18:18 uur, door Onweer-Online.nl